Acteur en regisseur Paul van Gorcum is op 91-jarige leeftijd overleden. Zijn secretariaat bevestigt dat hij in Oegstgeest is heengegaan. Voor meerdere generaties is Van Gorcum meer dan een acteur: hij was hét gezicht – en vooral dé stem – achter een reeks iconische personages die diep verankerd zitten in het Nederlandse collectieve geheugen. Maar boven al die rollen uit blijft hij voor het grote publiek de onvergetelijke Baron van Neemweggen uit Bassie en Adriaan.
Hoewel zijn carrière tientallen decennia overspant en vele disciplines omvat, was het de flamboyante Baron die hem een plek gaf in de Nederlandse cultuurcanon. De schurk, met zijn theatrale dictie en herkenbare lach, was de perfecte tegenhanger van de clown en de acrobaat. Tussen 1988 en 1994 vertolkte Van Gorcum deze rol, nadat Aad van Toor – die de rol eerder zelf speelde – het niet langer kon combineren met de regie van de serie. Van Gorcum stapte in en maakte er iets zó eigen van, dat voor veel kijkers tegenwoordig zelfs geen discussie bestaat: híj was De Baron.
Een leven dat begon op het toneel
Hoewel de meeste Nederlanders hem via televisie leerden kennen, lag Van Gorcums echte hartslag jarenlang in het theater. Hij stond onafgebroken op grote en kleine podia, met optredens in onder meer het geliefde Theater van de Lachvan John Lanting. Het type toneel waarbij perfect getimede humor en scherp spel hand in hand gaan – en precies het soort werk waarin Van Gorcum uitblonk.
Daarnaast werkte hij intensief samen met Jos Brink in diverse musicals, waaronder Madame Arthur en de musicalbewerking van Max Havelaar. Het waren producties waarin zang, acteren en timing samenkomen, en ook daarin bewees Van Gorcum dat hij geen vak had waar hij niet in thuis was.
Ook de filmwereld bleef niet onberoerd. Van Gorcum speelde bijrollen in klassiekers als Turks Fruit en Een Vlucht Regenwulpen. Hij was niet de acteur die op de voorgrond schreeuwde, maar wel iemand die een scène kon dragen met een kleine, rake bijdrage. Geen sterallures, maar een rasechte vakman die het werk voor zichzelf liet spreken.
De stem die je jeugd maakte
Toch was het misschien vooral zijn stemwerk dat van Paul van Gorcum een fenomeen maakte. Voor een hele generatie kinderen – inmiddels volwassenen – was hij een onzichtbare metgezel in de woonkamer. De man achter de tekenfilms, de attracties in de Efteling, de stemmen die elke zaterdagochtend de huiskamer vulden.
Hij sprak onder meer de stemmen in van:
Gargamel in De Smurfen
Zazoe in De Leeuwenkoning
Kapitein Haak en Moppersmurf
De iconische voice-over in de Efteling-attractie Baron 1898
Het bijzondere aan Van Gorcum was hoe herkenbaar hij was zonder ooit zichzelf te spelen. Zijn stem was warm en gelaagd, maar tegelijk flexibel genoeg om venijn, humor, arrogantie of kwetsbaarheid neer te zetten. Je herkent hem zodra je hem hoort – ook als je als kind geen enkel idee had wie er achter die stem schuilging.
Dat hij in 2019 werd benoemd tot eerste Acteur des Vaderlands zegt alles over zijn impact. De titel, bedoeld voor een acteur die een voorbeeldfunctie vervult binnen het vak, was hem op het lijf geschreven. Eerder, in 1992, werd hij al benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, een eer die hij nuchter, maar zichtbaar trots ontving.
Een persoonlijk leven met hoogte- en dieptepunten
Paul van Gorcum trouwde in 1960 en kreeg twee kinderen. Zijn privéleven hield hij grotendeels buiten de spotlights, maar collega’s spraken altijd over hem als een warm en loyaal man. Iemand met humor, discipline en een zekere zachtmoedigheid die je niet altijd zou vermoeden bij iemand die jarenlang schurken en slechteriken speelde.
In 2016 werd bij hem prostaatkanker geconstateerd. Hij sprak daar open over, zonder dramatiek, maar eerlijk en realistisch. Het was een diagnose die zijn leven veranderde, maar niet zijn liefde voor het vak. Optreden, inspreken en betrokken blijven bij projecten zorgden ervoor dat hij zichzelf niet verloor.
In 2024, na meer dan zestig jaar huwelijk, verloor hij zijn vrouw. Een verlies dat hij omschreef als “het einde van een hoofdstuk dat ik nooit had willen sluiten”. Toch bleef hij nog altijd contact houden met collega’s en fans, en waardeerde hij de rol die zijn werk voor andere mensen had gespeeld.
Het einde van een tijdperk
Met het overlijden van Paul van Gorcum verdwijnt een van de laatste echte grootmeesters van de Nederlandse jeugdtelevisie. Niet alleen voor fans van Bassie en Adriaan, maar voor iedereen die opgroeide met de dubbingcultuur van de jaren tachtig, negentig en vroege jaren 2000.
Zijn stem was het geluid van bedtijd op tv, van zaterdagochtendprogramma’s, van bioscoopfilms waar je als kind weken naar uitkeek. Zelfs mensen die nooit wisten dat híj achter hun favoriete personages zat, hebben onbewust jarenlang naar zijn stem geluisterd. Dat is misschien wel het ultieme bewijs van zijn invloed: je hoeft niet zichtbaar te zijn om onmisbaar te worden.
De Baron, Gargamel, Zazoe, Moppersmurf, Kapitein Haak – het zijn personages die blijven voortleven, en daarmee leeft Van Gorcum voort in duizenden herinneringen. In de lach van kinderen, in de nostalgie van volwassenen en in de cultuur die hij mede vormgaf.
Hij was geen man die de voorpagina’s zocht, maar één die ze soms vanzelf kreeg. Omdat sommige carrières simpelweg te groot zijn om te negeren.
Een stem die nooit echt zal verdwijnen
Voor veel Nederlanders blijft zijn stem hét geluid van hun jeugd. De stem die spanning bracht, humor, dreiging, warmte – soms allemaal in één scène. Een die je herkent zodra je hem hoort, zelfs na decennia.
Paul van Gorcum laat een oeuvre achter dat nauwelijks te bevatten is in één overzicht. Een carrière waarin hij theater, televisie, film en stemwerk moeiteloos combineerde. Een acteur die generaties heeft gevormd zonder dat hij daarvoor ooit nadrukkelijk op de voorgrond hoefde te staan.
Zijn overlijden markeert het einde van een tijdperk, maar zijn werk blijft. En dat is misschien wel het mooiste eerbetoon dat een acteur kan krijgen: blijven voortbestaan in de herinnering van iedereen die met hem is opgegroeid.
